Jean-Léon Gérôme: Değişim Çağında Kültürel Etkileşimler

Önemli bir gezi ve Türkiye’yle ilişkiler

Gérôme’un 1875’te yaptığı Türkiye gezisi, kariyeri açısından kültür sanat alanında söz sahibi olan kişilerle bağlantıların kurulması, var olan tanışıklıkların güçlendirilerek geliştirilmesi ve bu sayede yeni bir sanat pazarına açılma olasılığı ve yeni görsel kaynakların temini açılarından özellikle önem taşıyordu. Bütün bu süreçte eski öğrencileri aracılık ve kolaylaştırıcılık rollerini üstlenecekti. Gérôme, 15 Mayıs 1875’te İstanbul’a varmıştı. Kentin kozmopolit sanat çevresi, ressamın Fransa ve ABD’deki ününün farkındaydı. Sanatçının kente varışının ardından Levant Herald gazetesinde hakkında üç farklı yazı çıktı. İlki sanatçının gelişini duyuran varışından on dört gün sonra çıkan kısa bir tanıtımdı. Ondan altı gün sonra yayımlanan yazıda ressama Sultan Abdülaziz tarafından Dolmabahçe ve Çırağan Sarayları için bazı resimlerin sipariş edildiği belirtiliyordu. Dört gün sonra çıkan üçüncü yazıda arkadaşı ve eski öğrencisi Stanislaw Chlebowski’nin ünlü sanatçıyı evinde ağırladığı ve ona İstanbul gezisi sırasında rehberlik ettiği belirtiliyordu. Chlebowski’nin bir mektubundan anlaşıldığı üzere bu yazıları yazan Polonyalı saray ressamından başkası değildi. (Roberts 2015: 77). Sanatçıya bu gezisi sırasında Antoine Buttura adında genç bir Fransız ressamı da eşlik etmişti. Chlebowski bir mektubunda, bu ziyaretin ikinci gününde iki ressamı İstanbul’da gezdirdiğini, olasılıkla gerekli izinleri almak için resmi ziyaretler yaptıklarını ve birkaç gün içinde kentin sokaklarında resim çalışmaları yapmaya hazır olacaklarından söz ediyor (Roberts 2015:78).

Aynı mektuplardan öğrendiğimize göre birkaç gün sonra sabahın beşinde resim yapmak için evden çıkıp, akşam altıda “köpek gibi yorulmuş” olarak eve dönüyorlardı. Gérôme’un eski öğrencileri gittiği yerlerde devlet kademelerinde anahtar rol oynayan kişilerle tanışmasını sağlıyordu. 1875’teki bu ziyareti sırasında sanatçı Osman Hamdi Bey’le (1842-1910) görüşmüş, devlet adamı ve Osmanlı Tiyatrosu’nun kurucusu olan bir entelektüel olan Ahmed Vefik Paşa (1823-1891) ve Sultan Abdülaziz’in portresini yapmak için İstanbul’a gelmiş ve Pera’da bir sanat okulu açarak kente yerleşmiş Fransız ressamı Pierre Désiré Guillemet (1827-1878) ile tanışmıştı. Daha sonra Bursa valisi olacak Ahmed Vefik Paşa bu kentteki Osmanlı anıtlarının restorasyonunu yönetiyordu. Gérôme bu ziyareti sırasında Bursa gezisi de yaparak kentin önemi anıtlarını içeren çeşitli eskizler yaptı. Bursa’nın Yeşil Cami ve Yeşil Türbe gibi pek anıtsal yapısına daha sonra yaptığı pek çok resimde yer verecekti (Roberts 2015: 79).

Gérôme’un bağlantıda olduğu önemli kişiler arasında Sultan Abdülaziz döneminin saray fotoğrafçıları Abdullah Biraderler de vardı. 1875 ziyareti sırasında Abdullah Biraderlerin Pera’daki stüdyolarında portre fotoğrafı da çekilen sanatçının resimleri için başlıca görsel kaynaklardan biri de bu üç Ermeni kardeşin çektiği fotoğraflardı. 9 Kasım 1877 tarihinde Levant Herald’da yer alan bir makalede Gérôme’un, Abdullah Biraderlere yadigâr olarak verildiğine dair bir not içeren “Boğa ve Picador” isimli resmini, Buttura’nın bir manzarasını, Gérôme ve Fortuny’ye ait bazı fotogravürleri fotoğrafçılara gönderdiğinden söz ediliyor. Beş gün sonra Abdullah Biraderlerin Gérôme’a yazdığı bir mektupta, ressamın ihtiyaç duyabileceği başka fotoğraflar da olursa gönderebileceklerini belirtiyorlar. Kuşkusuz görsel bir kaynak olarak, saray fotoğrafçıları dışında başka fotoğrafçılara ve ressamlara kapalı olan Topkapı Sarayı’nın bazı mekânlarını da içeren bu fotoğraflar Gérôme için paha biçilmez bir değer taşımaktaydı (Roberts 2015: 79).

Örneğin, Gérôme ünlü “Yılan Oynatıcısı” (res. 6) resminin arka planını oluşturan çinileri resimlemek için, Abdullah Biraderler’in sarayın iki farklı yerini, Altın Yol ve Bağdad Köşkü’nü gösteren fotoğraflarını kullanmıştı (Roberts 2015: 76).

Osmanlı saray koleksiyonunun oluşumundaki rolü

Gérôme, Goupil Sanat Galerisi’nin sahibi Adolphe Gouphil’in kızı Marie ile evliydi (Kaya 2006: 75). Dönemin en tanınmış sanat tacirinin damadı olması, eserlerinin dünyanın dört bir yanındaki önemli koleksiyonlara girmesini sağlıyordu. Bunlardan biri de Osmanlı Sarayı’nın Tanzimat’la birlikte oluşmaya başlayan sanat koleksiyonuydu. Sultan Abdülaziz döneminde yapılan yeni alımlarla koleksiyonun geliştirilmesi sürecini yöneten kişi, Gérôme ve Boulanger’nin Paris Güzel Sanatlar Okulu’nda öğrencisi olmuş, Şeker Ahmet Paşa olarak da tanınan Ahmet Ali Bey’den başkası değildi.Türkiye’deki ilk sanat sergilerini düzenleyen Ahmet Ali Bey’in 1875’te açtığı resim sergisi Sultan Abdülaziz’in de dikkatini çekmiş, onu yaverliğine getirerek sanat koleksiyonunu geliştirmekle görevlendirmişti (Kaya 2006: 74).                  

Goupil Sanat Galerisi’nin desteklediği ve dönemin sanat piyasasında takdir toplayan sanatçıların eserleri Sultan Abdülaziz ve yaveri Ahmet Ali’nin de beğenisini kazanarak saray koleksiyonuna katılacaktı. Kendisi de desenler çizdiği bilinen, ressamı Chlebowski’yi bizzat yönlendirecek kadar resim bilgisi olan, bir Osmanlı padişahı olarak ilk defa yurtdışına gezi düzenleyerek 1867’de Paris Uluslararası Sergisi’ni yerinde ziyaret eden Sultan Abdülaziz saray koleksiyonuna alınacak eserlerin seçiminde de en önemli rolü oynuyordu. Diğer yandan,  Goupil Galerisi’nin çoğunlukla satışında olan sanatçıların eserleri satın alınıyordu. Gérôme’un kendisi de hem yazışmaların yürütülmesinde hem de eser seçiminde başlıca aktörlerden biriydi (Kaya 2006: 79). 19 Ekim 1875 tarihli bir mektubunda Gérôme “ben, bizzat size gönderilen eserlerin türü ve kalitesini denetledim” diyerek bu seçimdeki katkısını dile getirmişti (Roberts: 81). 

Alınan eserler arasında bir ressam olarak Ahmet Ali Bey’i de büyük ölçüde etkilemiş olan Barbizon Okulu ressamlarının eserleri kayda değer bir yer tutuyordu. Ayrıca Gérôme, Gustave Boulanger, William-Adolphe Bouguereau (1825-1905) gibi Fransız Akademik resminin önde gelen isimleri de yer alıyordu (Kaya 2006: 77-78). Gérôme’un saray koleksiyonuna alınan resimleri arasından “İninde Arslan (Yatan Arslan)” ve “Başıbozuklar (Zeybekler)” (res. 7) 1878’de Paris Uluslararası Sergisi’ne gönderilip sergilenmiştir (Germaner 2014: 119; Kaya 2006: 74).

Gerome'un Vesoul'deki Georges-Garret müzesinde bulunan, "Top atıcı" (1901) isimli bronz heykelinin "arkadaşım Hamdi Bey'e" biçiminde ithaf yazısı barındıran fotoğrafı, İstanbul Resim ve Heykel Müzesi Arşivi.

Osman Hamdi Bey ve Gérôme

Gérôme’un kariyerinde, bir ressam olarak üretimine temel oluşturan görsel kaynakları temin etme, eserlerinin pazarlanması ya da gerekli izinlerin alınması açısından kurduğu kişisel bağlantılar çok önemli bir rol oynamıştır. Ahmet Ali Bey ya da Chlebowski gibi eski öğrencileri bu bağlantıları sağlayan, kapıları açan kişilerdir. Osman Hamdi Bey’in de, pek çok kaynakta Paris Güzel Sanatlar Okulu’nda Gérôme’un öğrencisi olduğundan söz edilir. Fakat okul kayıtlarından Osman Hamdi’nin Paris Güzel Sanatlar Okulu’nda okumadığı anlaşılmaktadır. Paris’te katıldığı sergilerin kataloglarındaysa “Boulanger’nin öğrencisi” ibaresi yer alır. Özellikle Osman Hamdi’nin kendisini resmen tanıtmak zorunda olduğu Paris Salon Sergilerinin kataloglarında, hocası olarak Gérôme’dan bahsetmemesi, onun öğrencisi olamayacağının kesin bir göstergesidir. Bunun yanısıra aralarındaki yıllar süren mektuplaşmalardan dolayı iki sanatçının birbirini tanıdığı bilinmektedir. Bu tanışıklığın Osman Hamdi’nin Paris’teki öğrencilik yıllarında başlamış olması olası görünmektedir (Eldem 2010: 246-248). Diğer taraftan, daha Osman Hamdi hayattayken görülmeye başlanan, sanatçının Gérôme’un öğrencisi olduğu biçimindeki ifadelerin, iki sanatçının eserlerindeki bazı üslupsal benzerliklerden kaynaklanmış olduğu düşünülebilir. Osman Hamdi’nin yurtdışındaki sergilere göndermek için yaptığı, geleneksel Osmanlı mimarisinden yapıların detaylarıyla örülmüş mekânlara yerleştirilmiş figürlerle ortaya çıkan ve Fransız akademik resminin titiz işçiliğini yansıtan resimleri bu yakıştırmanın en önemli nedeni olmalıdır. 

Gérôme’un 12 Ocak 1875 tarihinde Osman Hamdi’ye yazdığı mektuptan öğrendiğimize göre, Hamdi Bey Fransız ressamı baharda İstanbul’a geldiğinde evinde kalması için davet etmiştir. Fakat Gérôme, öğrencisi Chlebowski’ye söz verdiği için reddetmek zorunda kalmıştır. Gérôme’un bu ziyaretinin ardından iki sanatçı arasındaki ilişki görece resmi düzeyde bir tanışıklıktan, sanata dair görüş alışverişlerinin yapıldığı, Paris’ten İstanbul’a ya da İstanbul’dan Paris’e giden öğrencilerini birbirlerine tavsiye ettikleri bir arkadaşlığa dönüşmüştür (Eldem 2010: 247).

1890’lı yıllarda çok renkli heykelciliğe merak salan Gérôme’un, bu konuda Müze-i Hümayun müdürü Osman Hamdi Bey’e yazdığı 23 Ocak 1891 tarihli mektubunda Fransız sanatçı Sayda Lahitleri’nde kullanılan renklere büyük ilgi duyduğunu ifade etmiştir. Fransız sanatçının başka bir mektubundan Osman Hamdi’nin, Gérôme’a kalıcı boyalar yapabilmesi için Berlin’den renkli topraklar sağladığını öğreniyoruz. Heykellerde renk kullanımı konusunda meslektaşlarıyla derin bir fikir ayrılığı içinde olan Gérôme, İskender Lahdi’nde kullanılmış renkleri hem öğrenmek istiyor hem de kendi yaklaşımının doğruluğunun bir ispatı olarak görüyordu (res. 8) (Eldem 2010: 247).

Bir sanatçının kalıtı 

Jean-Léon Gérôme’un gerek heykel gerekse resim sanatına yaklaşımını incelediğimizde, antik sanat ya da kimi zaman antik dönemdeki sanata dair fikirlerin esas alındığı Neoklasizm ve devamı niteliğindeki Neo-Grek yaklaşımın başlıca dayanak noktasını oluşturduğunu görürüz. Sanat beğenisinin hızla değiştiği bir dönemde yaşamış, İzlenimcilik başta olmak üzere yeni akımlara şiddetle karşı çıkmıştı. Eserleri, 20. yüzyılın modern akımlarının sanat beğenisini radikal ölçüde değiştirmesiyle birlikte büyük ölçüde gözden düşse de -Oryantalist yaklaşıma dair tüm tartışmalarla birlikte- tekrar değer kazanarak sanat gündeminin en ön sıralarında yerini almıştır.    

Seçme Kaynakça

ACKERMAN, Gerald M., The Life and Work of Jean-Léon Gérôme, Sotheby's, London, 1986.
ELDEM, Edhem. Osman Hamdi Bey Sözlüğü, Kültür ve Turizm Bakanlığı, İstanbul, 2010.
GERMANER, Semra “Jean-Leon Gérôme” , Presidential art Collection, Ömer Faruk Şerifoğlu ed. Presidential Publications, Ankara, 2014, 120-121.
KAYA Gülsen Sevinç. “Dolmabahçe Sarayı İçin Goupil Galerisi’nden Alınan Resimler / The Paintings Purchased from Goupil’s Art Gallery for the Dolmabahçe Palace”, Osmanlı Sarayı’nda Oryantalistler / Orientalists at the Ottoman Palace,. Ömer Taşdelen ve İlona Baytar eds. Milli Saraylar Daire Başkanlığı, İstanbul, 2006, 71-91.
LAFONT-COUTURIER, Hélène. Gérôme & Goupil: Art et Entreprise, Réunion des Musées Nationaux, Paris, 2000.
ROBERTS, Mary.Istanbul Exchanges: Ottomans, Orientalists, and Nineteenth-Century Visual Culture, Oakland, California : University of California Press, 2015.
ROSENTHAL, Donald A. Orientalism, the Near East in French Painting, 1800–1880, Memorial Art Gallery of the University of Rochester, RochesterN.Y. 1982.